Uygulamada fazla mesai ücreti olarak bilinen kavram İş Kanunumuzda fazla çalışma ücreti veya fazla sürelerle çalışma ücreti olarak adlandırılır. Bu yazımızda fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma hakkında merak edilen tüm sorular cevaplanmaya çalışılacaktır.
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Nedir? Nasıl Hesaplanır?
İş Kanununa göre haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma, haftalık çalışma süresinin iş sözleşmesiyle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda haftalık 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır. Fazla çalışma ücreti normal çalışma ücretinin 1,5 katı (%50 zamlı), fazla sürelerle çalışma ücreti normal çalışma ücretinin 1,25 katı (%25 zamlı) olarak ödenir. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretinin hesaplama yöntemiyle ilgili olarak ayrıntılı bilgi için “Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır ?” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Haftalık Çalışma Süresi Aşılmamasına Rağmen Fazla Çalışma Kabul Edilen Haller Nelerdir?
İş Kanunumuzda belirtilmemesine rağmen bazı durumlarda haftalık çalışma süresi aşılmasa da işçilere fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekir. Yargıtay günlük çalışma süresini ve gece çalışma süresini aşan çalışmaları fazla çalışma olarak değerlendirmektedir.[1] Bu kapsamda haftalık çalışma süresi aşılmasa da aşağıdaki çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilir:
- Günde 11 saatin üzerindeki çalışmalar
- Gece döneminde 7,5 saati aşan çalışmalar (Turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmetinde çalışanlar hariç)
- Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelikte belirtilen saatlerin üzerindeki çalışmalar
- Çocuk ve genç işçilerin için belirlenen çalışma sürelerinin üzerindeki çalışmalar
- Profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taşıt kullananların günlük 9 saatin üzerindeki çalışmaları
Yukarıda belirtilen çalışmalarda haftalık çalışma süresi 45 saati veya sözleşmelerle belirlenen çalışma süresini aşmıyorsa işçilere fazla çalışmanın sadece zamlı kısmı ödenir. Zira çalışma süresi haftalık çalışma süresini aşmadığından fazla çalışmanın zamsız kısmı ücretle birlikte işçiye ödenmiştir.
İşçilere En Fazla Ne Kadar Fazla Mesai Yaptırılabilir?
İş Kanununa göre fazla çalışmaların toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Uygulamada fazla mesailerin toplamının çoğu zaman 270 saatin üzerinde olabildiği görülmektedir. Söz konusu yasağa uyulmaması çalışma sürelerine muhalefet oluşturacağından idari para cezası ile cezalandırılır. Bu nedenle bazı işverenler yılda 270 saati geçen fazla çalışma ücretlerini ödememe veya kayıtdışı ödeme yoluna gidebilmektedir. Ancak yılda 270 saatin üzerinde olduğu gerekçesiyle fazla çalışma ücretlerinin ödenmemesi veya kayıtdışı olarak elden ödenmesi iş ve sosyal güvenlik mevzuatının birçok hükmüne aykırılık oluşturduğundan işverenler çok yüksek miktarlarda idari para cezalarıyla karşılaşmaktadır.
İş Kanununa göre işçilerin günlük çalışma süresi 11 saati geçemez. Dolayısıyla hafta tatili düşüldükten sonra bir işçinin bir hafta boyunca çalışabileceği süre 66 saati geçmemelidir.
Fazla Mesai Yaptırmak İçin İşçinin Onayının Alınması Zorunlu mudur?
Fazla mesai yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle ya da olağanüstü hallerde yapılacak fazla çalışmalar için söz konusu onaya ihtiyaç yoktur. 25.08.2017 tarihinden önce fazla çalışma onayının her yıl alınması zorunluydu. Ancak 25.08.2017 tarihinde yapılan değişiklikle fazla çalışma onayının her yıl alınması zorunluluğu kaldırılmıştır. Mevcut düzenlemeye göre fazla çalışma onayı iş sözleşmesinin yapılması sırasında veya ihtiyaç ortaya çıktığında alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. Fazla mesai yapmak istemeyen işçi verdiği onayı 30 gün önceden işverene yazılı olarak bildirmek koşuluyla geri alabilir.
Fazla Mesai Ücreti Ödenememenin Cezası Ne Kadardır?
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücretini ödemeyen, işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay içinde kullandırmayan veya fazla mesai için işçinin onayını almayan işveren veya vekiline, bu durumda olan her işçi için 416 TL idari para cezası verilir. (Söz konusu idari para cezası 2019 yılı için güncellenmiş tutardır.)
Fazla Mesai Ücreti Sözleşmelerle Arttırılabilir mi?
Fazla çalışma ücretinin %50 zamlı ve fazla sürelerle çalışma ücretinin %25 zamlı ödeneceği kuralı nispi emredici bir düzenleme olduğundan iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleriyle işçilere daha çok fazla mesai ücreti ödeneceği kararlaştırılabilir. Ancak bu oranların düşürülmesi hiçbir şekilde mümkün değildir.[2]
Üst Düzey Yöneticilere Fazla Mesai Ücreti Ödenir mi?
Çalışma sürelerini kendi belirleyen üst düzey yöneticilerin fazla mesai ücreti talep edebilmesi hakkaniyete aykırılık oluşturur. Bu nedenle Yargıtay; genel müdür, bölge müdürü, proje müdürü, şantiye şefi, mağaza müdürü ve banka müdürü gibi üst düzey yöneticilerin fazla mesai ücreti talep edemeyeceğini kabul etmiştir. Ancak söz konusu yöneticiyle aynı yerde emir ve talimat veren daha üst konumda bir yönetici varsa söz konusu işçinin üst düzey yönetici olarak kabul edilmesi mümkün değildir.[3]
Fazla Çalışma Ücretinden Hangi Kesintiler Yapılır?
Fazla çalışma ücretinden sosyal sigortalar primi, işsizlik sigortası primi, gelir vergisi ve damga vergisi kesintileri yapılır.
Fazla Mesai Alacağı İçin Faiz İstenebilir mi?
Fazla çalışma ücreti genel anlamda ücretin içinde olduğundan ödenmeyen fazla mesai ücretleri için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı işletilir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için “Fazla Mesai Ücretinde Faiz” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Fazla Mesai Ücreti Ne Zaman Zamanaşımına Uğrar?
Fazla mesai ücretinde zamanaşımı süresi 5 yıldır. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için “Fazla Mesai Ücretinde Zamanaşımı” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Fazla Mesai Yapıldığı Nasıl İspatlanır?
Fazla mesai yaptığını iddia eden işçinin bu iddiasını ispatlaması gerekir. İspat yazılı belgelerle yapılabileceği gibi tanık gösterme suretiyle de yapılabilir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için Fazla Mesai İspatı başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Fazla Mesai Ücreti Ödenmeyen İşçi İş Sözleşmesini Haklı Nedenle Feshedebilir mi?
İş Kanununun 24. maddesine göre ücreti kanun veya sözleşme hükümlerine uygun olarak hesaplanmayan veya ödenmeyen işçi iş sözleşmesini haklı nedenle derhal feshedebilir. Fazla mesai ücreti de geniş anlamda ücrete dahil olduğundan, fazla mesai ücreti ödenmeyen işçi iş sözleşmesini haklı nedenle derhal feshedebilir.[4]
Hangi İşlerde Fazla Mesai Yapılması Yasaktır?
Aşağıdaki işlerde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaktır:
- Sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde,
- İş Kanununun 69. maddesine göre gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde
- Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında.
Hangi İşçilere Fazla Mesai Yaptırılamaz?
Aşağıdaki işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaktır.
- 18 yaşını doldurmamış işçiler,
- Fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
- Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler. (Fazla sürelerle çalışma yaptırılması da yasaktır)
- İş Kanununun 42 ve 43. maddesinde sayılan haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
Satış Primi Alan İşçilere Fazla Mesai Ücreti Ödenir mi?
Yargıtay’ın son yıllarda vermiş olduğu kararlara göre satış primi ödenen işçilere fazla çalışmanın sadece zamlı kısmı ödenir. Zira fazla çalışmanın zamsız kısmı satış primi olarak işçilere ödenmiştir. [5]
Serbest Zaman Nedir?
Fazla mesai yapan işçiler talep etmeleri halinde yapmış oldukları fazla mesai karşılığında serbest zaman kullanabilirler. Bu kapsamda işçi fazla çalıştığı her bir saat karşılığında bir saat otuz dakika, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakika serbest zamanını 6 ay içinde işverene önceden yazılı olarak bildirmek koşuluyla ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilir. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için Serbest Zaman Uygulaması Hakkında Her Şey başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Denkleştirme Nedir?
İş Kanununa göre tarafların yazılı olarak anlaşmasıyla çalışma sürelerinin iki aylık süre içinde denkleştirilmesi mümkündür. Bu durumda iki aylık süre içinde haftalık ortalama çalışma süresi normal çalışma süresini aşmamalıdır. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleriyle 4 aya kadar arttırılabilir. Denkleştirme uygulanan işyerlerinde bazı haftalarda çalışma süresi 45 saati aşsa dahi, ortalama çalışma süresi 45 saati aşmadığı sürece fazla mesai ortaya çıkmaz. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için Denkleştirme Uygulaması başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma Nedir?
Bir arıza sırasında, bir arızanın mümkün görülmesi halinde, makineler veya araç ve gerek için hemen yapılması gereken acele işlerde veya zorlayıcı bir sebebin ortaya çıkması durumunda, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak şartıyla işçilere fazla mesai yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmelidir. Zorunlu nedenlerle fazla çalışma yapılması durumunda işçilere fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti ödenir.
Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışma Nedir?
Seferberlik sırasında, seferberlik süresini aşmamak kaydıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla mesai yapılması gerekirse, işlerin çeşidine ve ihtiyaca göre çalışma süresi Cumhurbaşkanınca işçilerin en çok çalışma gücüne çıkarılabilir. Olağanüstü hallerde fazla çalışma yapılması durumunda işçilere fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti ödenir.
Basın İş Kanununa Göre Fazla Çalışma Nedir?
Gazetecilerin çalışma süresi gece ve gündüz döneminde 8 saattir. Dolayısıyla 8 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak adlandırılır. Fazla çalışma ücreti normal çalışma ücretinin 1,5 katı olarak ödenir. Ancak gece 24:00’ten sonraya denk gelen kısım 2 katı olarak ödenir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için Gazetecilerin Çalışma Süreleri ve Fazla Çalışma başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Deniz İş Kanununa Göre Fazla Çalışma Nedir?
Gemizadamlarının çalışma süresi günde 8 ve haftada 48 saattir. Bu saatlerin aşılması suretiyle yapılan çalışmalar Deniz İş Kanununa göre fazla saatlerde çalışma sayılır. Fazla saatlerde çalışma için ödenecek ücret normal çalışma ücretinin 1,25 katından az olamaz.
Borçlar Kanununa Göre Fazla Çalışma Nedir?
Türk Borçlar Kanununda fazla çalışmanın %50 zamlı ödeneceği ve fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman izni verilebileceği düzenlenmesine rağmen hangi çalışmaların fazla çalışma sayılacağı belirtilmemiştir. Bu konuda bir boşluk olduğundan Türk Borçlar Kanununa tabi olarak çalışan işçiler için İş Kanunu hükümlerinin uygulanması uygun olacaktır.[6]
KAYNAKLAR
[1] Yargıtay 9. H.D. 10.05.2018 gün, 2017/6959 E, 2018/10461 K.
[2] Prof. Dr. Fevzi Demir, En Son Yargıtay Kararları Işığında İş Hukuku Uygulaması, Albi Yayınevi 11. Baskı, 2018, İzmir, s. 262
[3] Yargıtay 9. H.D. 22.05.2019 gün, 2017/12213 E, 2019/11864 K.
[4] Yargıtay 9. H.D. 27.05.2019 gün, 2017/12072 E, 2019/12091 K.
[5] Yargıtay 9. H.D. 16.04.2019 gün, 2016/515 E, 2019/8927 K.
[6] Prof. Dr. Sarper Süzek, İş Hukuku, Beta, Yenilenmiş 8. Baskı, İstanbul, 2012, s. 811
