İş Kanununa göre fazla mesai günlük veya aylık olarak değil haftalık olarak hesaplanır. Bu nedenle fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanırken haftalık çalışma süresi baz alınır. Fazla mesai hesaplanırken yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır. Fazla çalışma ücreti ve fazla sürelerle çalışma ücreti haftalık olarak hesaplandığından söz konusu tamamlama usulünün haftalık olarak uygulanması gerekir.[1] Fazla mesai ücreti ile ilgili ayrıntılı bilgiler Fazla Mesai Ücreti başlıklı yazımızda incelenmiş olup bu yazıda “Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır ?” sorusu tüm ihtimaller göz önünde bulundurularak yargı kararları çerçevesinde cevaplanacaktır.
Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?
İş Kanununda belirtilen koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak adlandırılır. Fazla çalışma ücreti normal saat ücretinin 1,5 katı (%50 zamlı) olarak ödenir.
Örnek: Saatlik brüt ücreti 10 TL olan bir işçi 20 saat fazla çalışma yaptığında ne kadar fazla çalışma ücretine hak kazanır?
- Saatlik brüt ücret: 10 TL
- Saatlik fazla çalışma ücreti: 10 X 1,5 = 15 TL
- 20 saatlik fazla çalışma ücreti: 20 X 15 = 300 TL.
Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Haftalık çalışma süresinin iş sözleşmesiyle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda haftalık 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır. Fazla sürelerle çalışma ücreti normal saat ücretinin 1,25 katı (%25 zamlı) olarak ödenir.
Örnek 1: Saatlik brüt ücreti 10 TL olan işçi 5 saat fazla sürelerle çalışma yaptığında ne kadar fazla sürelerle çalışma ücretine hak kazanır?
- Saatlik brüt ücret: 10 TL
- Saatlik fazla sürelerle çalışma ücreti: 10 X 1,25 = 12,5 TL
- 5 saatlik fazla sürelerle çalışma ücreti: 5 X 12,5 = 62,5 TL
Örnek 2: Haftalık çalışma süresi 40 saat olarak belirlenen bir işçinin saatlik brüt ücreti 10 TL ise söz konusu işçi 55 saat çalıştığında ne kadar fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretine hak kazanır?
- Saatlik brüt ücret: 10 TL
- Saatlik fazla çalışma ücreti: 10 X 1,5 = 15 TL
- Fazla çalışma saati: 55 – 45 = 10 saat
- Fazla Çalışma Ücreti: 15 X 10 = 150 TL
- Saatlik fazla sürelerle çalışma ücreti: 10 X 1,25 = 12,5
- Fazla sürelerle çalışma saati: 45 – 40 = 5 saat
- Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti: 12,5 X 5 = 62,5 TL
- Toplam Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti: 62,5 + 150 = 212,5 TL.
Aylık (Maktu) Ücretli İşçilerin Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Aylık (maktu) ücretle çalışan işçilerin fazla mesai ücreti hesaplanırken öncelikle saatlik ücret bulunur. Saatlik ücreti bulabilmek için aylık (maktu) ücret 225’e bölünür.
Örnek: Aylık ücreti 3000 TL olan bir işçi 10 saat fazla çalışma yaptığında ne kadar fazla çalışma ücretine hak kazanır?
- Saatlik Ücret: 3000/225 = 13,33 TL
- Saatlik Fazla Çalışma Ücreti = 13,33 X 1,5 = 20 TL
- Ödenecek Fazla Çalışma Ücreti = 20 X 10 = 200 TL
Haftalık Çalışma Süresi Aşılmamasına Rağmen Fazla Çalışma Ücretine Hak Kazanan İşçilerin Fazla Çalışma Ücretleri Nasıl Hesaplanır?
Günlük veya gece çalışma süresi sınırının aşılması halinde işçilere fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekir. Söz konusu sınırlar aşılmasına rağmen işçinin haftalık çalışma süresi 45 saati veya sözleşmelerle belirlenen çalışma süresini aşmıyorsa fazla çalışma ücretinin zamsız kısmının ücretle birlikte ödendiği kabul edilir. Fazla mesai yaptığı saatler için normal çalışma ücretini alan işçiye, fazla mesai yaptığı saatler için sadece kalan %50’lik (saatlik ücretin 0,5 katı) ücreti ödenir.[2]
Örnek: Haftanın 3 günü günde 15 saat çalışan bir işçinin çalışma süresi haftalık 45 saati geçmemektedir. Ancak bu işçinin günlük çalışma süresi 11 saati aştığından, 11 saati aşan kısım için işçiye fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekir. Bu durumda işçiye fazla çalışmanın yalnızca zamlı kısmı ödenir. (İşçinin saatlik ücreti 10 TL’dir.)
- Günde 11 Saati Aşan Çalışma: 15-11=4 Saat
- Toplam Fazla Çalışma Saati: 3 X 4 = 12 saat
- Fazla Çalışmanın Zamlı Kısmı: 10 X 0,5 = 5 TL
- Fazla Çalışma Ücreti: 12 X 5 = 60 TL.
Parça Başına veya Yapılan İş Tutarına Göre Ücret Alan İşçilerin Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parça veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla mesai ücreti hesaplanır. Bu şekilde hesap yapılmasında zorluk çekilen hallerde ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları o dönem içerisinde çalışılmış olan normal ve fazla mesai saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı tespit edilir. Bu şekilde bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşen bir saatlik ücretin 1,5 katı (%50 fazlası) fazla çalışma ücreti, 1,25 katı (%25 fazlası) fazla sürelerle çalışma ücretini oluşturur. Parça veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen hallerde fazla mesai yapan işçilerin normal ücretleri ödenmiş olduğundan bu işçilere sadece fazla mesainin zamlı kısmı ödenir.[3]
Örnek: Yapmış olduğu her ürün karşılığında 10 TL alan bir işçi haftada 50 saat çalışarak 100 adet ürün üretmiştir. Bu durumda işçi ne kadar ücrete hak kazanır?
- Normal Çalışma Ücreti: 100 X 10 = 1000
- Saat Başına Düşen Ücret: 1000/50 = 20 TL
- Saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 20 X 0,5 = 10 TL (Fazla çalışmanın zamsız karşılığı normal ücret içindedir.)
- Fazla Çalışma Saati: 50 – 45 = 5 Saat
- Ödenecek Fazla Çalışma Ücreti: 10 X 5 = 50 TL
- Fazla Çalışma Ücreti Dahil Toplam Ücret: 1000 + 50 = 1050 TL
Yüzde Usulünün Uygulandığı İşyerlerinde Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapan işçilerin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma saatlerine ait puanları normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark işveren tarafından işçiye ayrıca ödenir.[4]
Yeraltı Maden İşlerinde Çalışan İşçiler Zorunlu Nedenlerle veya Olağanüstü Hallerde Fazla Mesai Yaparsa Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Yeraltında çalışan maden işçilerinin haftalık çalışma süresi 37,5 saattir ve bu işçilere fazla mesai yaptırılması yasaktır. Ancak zorunlu nedenlerle veya olağanüstü hallerde yeraltında çalışan maden işçilerine fazla çalışma yaptırılırsa söz konusu fazla çalışma ücretleri en az %100 zamlı olarak ödenir.
Satış Primi Ödenen İşçilerin Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Yargıtay vermiş olduğu eski kararlarda fazla çalışma ücretleri primle karşılanan işçilerin fazla çalışma ücreti talep edemeyeceği, prim ödemesi fazla çalışma ücretinden azsa aradaki farkın işçilere ödenmesi gerektiği yönünde kararlar vermiştir.[5] Ancak son yıllara verilen kararlarda bu uygulama terk edilmiştir. Yeni uygulamaya göre ödenen satış primleri ücretin bir kısmının yüzde usulü ya da parça başı ödenmesidir. Dolayısıyla satış primleri fazla çalışma ücretini karşılıyorsa fazla çalışmanın sadece zamsız kısmı ödenmekte zamlı kısmı ödenmemektedir. Bu durumda işçilere fazla çalışma yaptığı her saat karşılığında saat ücretinin 0,5 katı (%50’si) fazla çalışma ücreti olarak ödenir.[6]
Örnek: Haftalık 50 saat çalışan ve ücreti dışında 200 TL satış primi alan bir işçinin saatlik ücreti 20 TL ise bu işçi ne kadar fazla mesai ücretine hak kazanır?
- Fazla Çalışma Saati: 50 – 45 = 5 saat
- Satış Primi Olmasa Ödenmesi Gereken Fazla Mesai Ücreti: 20 X 1,5 X 5 =150 TL (İşçinin almış olduğu prim tutarı 150 TL’den fazla olduğu için işçiye fazla çalışma ücretinin sadece zamsız kısmı ödenir.)
- İşçiye Ödenecek Fazla Çalışma Ücreti: 20 X 0,5 X 5 = 50 TL
Fazla Mesai Ücreti Sözleşmelerle Arttırılan Bir İşçinin Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Fazla mesai ücreti iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle arttırılmışsa işçilerin fazla mesai ücretleri arttırılmış yeni oranlara göre hesaplanır.
Örnek: Toplu iş sözleşmesiyle fazla çalışma ücretinin 2 katı (%100 zamlı), fazla sürelerle çalışma ücretinin 1,5 katı (%50 zamlı) ödeneceği kararlaştırılan bir işyerinde çalışan ve saatlik ücreti 20 TL olan bir işçi;
- 10 saat fazla çalışma yaptığında 400 TL fazla çalışma ücretine hak kazanır. (20 X 2 X 10 = 400 TL)
- 10 saat fazla sürelerle çalışma yaptığında 300 TL fazla sürelerle çalışma ücretine hak kazanır. (20 X 1,5 X 10 = 300 TL)
İşten Ayrılan İşçinin Geçmiş Fazla Mesaileri Nasıl Hesaplanır?
Fazla mesai ücretleri son ücret üzerinden değil ait olduğu dönem ücretleri üzerinden hesaplanır. Mahkeme aşamasında işçinin geçmiş dönem ücretleri tespit edilemiyorsa bilinen ücretin asgari ücrete oranı baz alınarak geçmiş dönem ücretleri tespit edilmeye çalışılır.[7]
Fazla Mesai Ücretinden Hangi Kesintiler Yapılır?
Fazla mesai ücretinden sosyal sigortalar primi, işsizlik sigortası primi, gelir ve damga vergisi kesilir.
Örnek: Saatlik brüt ücreti 20 TL olan bir işçi 10 saat fazla çalışma yaptığında ne kadar net fazla çalışma ücretine hak kazanır?
- Saatlik Brüt Fazla Çalışma Ücreti: 20 X 1,5 = 30 TL
- Ödenecek Brüt Fazla Çalışma Ücreti: 30 X 10 = 300
- SGK İşçi Primi: 300 X 0,14 = 42 TL
- İşsizlik Sigortası İşçi Primi: 300 X 0,01 = 3 TL
- Gelir Vergisi: (300-42-3) X 0,15 = 38,25
- Damga Vergisi: 300 X 0,00759 = 2,277
- Net Fazla Çalışma Ücreti: 214,47
Mahkemeler Ödenmeyen Fazla Mesai Ücretlerinden İndirim Yapabilir mi?
Fazla mesainin tanık beyanlarıyla ortaya konulduğu uyuşmazlıklarda hâkimler tanık bayanlarına göre hesaplanan fazla mesai ücretlerinden takdiri indirim yapmaktadır. İndirim oranı olayın özelliğine göre değişmektedir. Fazla mesai ücretlerinin yazılı belgelere dayanması halinde bu şekilde bir indirim yapılmamaktadır.[8]
Denkleştirme Uygulaması Sonunda Haftalık Ortalama Çalışma Süresi 45 Saati Aşarsa Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Ödenir?
Denkleştirme uygulaması sonunda haftalık ortalama çalışma süresi 45 saati veya iş sözleşmesiyle belirlenen haftalık çalışma süresini aşıyorsa aşan kısım için işçiye fazla çalışma ya da fazla sürelerle çalışma ücreti ödenmelidir. Denkleştirme uygulamasıyla ilgili ayrıntılı bilgi için Denkleştirme Uygulaması başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Örnek: 4 haftalık denkleştirme uygulanan işyerinde çalışan bir işçi 1. hafta 40 saat, 2. hafta 50 saat, 3. hafta 46 saat, 4. hafta 54 saat çalışmıştır. Bu durumda işçiye ne kadar fazla çalışma ücreti ödenir. (İşçinin saatlik ücreti 20 TL’dir)
- Haftalık Ortalama Çalışma Süresi: (40 + 50 + 46 + 54)/4 = 47,5
- Haftalık Fazla Çalışma Saati: 47,5 – 45 = 2,5 saat
- Denkleştirme Uygulaması Sonundaki Fazla Çalışma Saati: 4 X 2,5 = 10 saat
- Toplam Ödenecek Fazla Çalışma Ücreti: 20 X 1,5 X 10 = 300 TL.
Hafta Tatilinde Çalışan İşçinin Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Hafta tatilinde çalışan işçi aynı zamanda fazla mesai yapmış olacağından haftalık 45 saate kadar olan hafta tatili çalışmaları %25 zamlı, haftalık 45 saati aşan hafta tatili çalışmaları %50 zamlı olarak ödenir.
Gazetecilerin Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Basın İş Kanununa göre gazetecilerin çalışma süresi günde 8 saattir. Günlük 8 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak adlandırılır ve fazla çalışmalar saatlik ücretin 1,5 katı (%50 zamlı) olarak ödenir. Ancak fazla çalışmaların gece 24:00’den sonraya tesadüf eden kısmı %100 zamlı ödenir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için Gazetecilerin Çalışma Süreleri ve Fazla Çalışma başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Gemiadamlarının Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Deniz İş Kanununa göre gemiadamlarının çalışma süresi günde 8 ve haftada 48 saattir. Bu sürelerin aşılması suretiyle yapılan çalışmalar fazla saatlerde çalışma sayılır. Fazla çalışmanın her bir saati için ödenecek ücret işçinin normal saatlik ücretinin 1,25 katından (%25 zamlı) az olamaz.
KAYNAKLAR
[1] Mehmet Erol, İşverenin İş Hukukundan Kaynaklanan Yükümlülükleri, Birleşik Matbaacılık, İzmir, 2014, s.335
[2] Yargıtay 9. H.D. 10.05.2018 gün, 2017/6959 E, 2018/10461 K.
[3] Yargıtay 9. H.D. 05.11.2015 gün, 2015/30887 E, 2015/31275 K.
[4] Yargıtay 9. H.D. 22.05.2019 gün, 2016/2134 E, 2019/11791 K.
[5] Yargıtay 7. H.D. 17.11.2015 gün, 2014/22290 E, 2015/22646 K.
[6] Yargıtay 9. H.D. 16.04.2019 gün, 2016/515 E, 2019/8927 K.
[7] Yargıtay 9. H.D. 04.03.2010 gün, 2008/34953 E, 2010/5876 K.
[8] Yargıtay 9. H.D. 31.05.2019 gün, 2016/2915 E, 2019/12748 K.
