Serbest Zaman Uygulaması (Fazla Mesai İzni)

Serbest Zaman (Fazla Mesai İzni) Nedir?

4857 Sayılı İş Kanununun 41. maddesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapan işçilerin istemeleri halinde, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilecekleri belirtilmiştir. Söz konusu izne uygulamada fazla mesai izni adı verilmektedir. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ile ilgili ayrıntılı bilgi için Fazla Mesai Ücreti başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.

Örnek-1: Haftanın altı günü günde 7,5 saat çalışılan bir işyerinde haftalık çalışma süresi 45 saat olduğundan belirtilen saatlerin üzerinde çalışma yapılması durumunda söz konusu çalışmalar fazla çalışma olarak adlandırılacaktır. Örnekteki işçinin haftanın iki günü 10 saat, geri kalan dört günü 7,5 saat çalışması halinde işçi söz konusu haftada toplam 50 saat çalışmış olacak ve 5 saat fazla çalışma ücreti hak edecektir. İşçi isterse bu 5 saat karşılığında (5 X 1 saat 30 dakika = 7 saat 30 dakika) 7,5 saat izin kullanabilecektir.

Örnek -2: Haftanın beş günü günde 8 saat çalışılan bir işyerinde haftalık çalışma süresi 40 saat olduğundan haftalık 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışma, 45 saatin üzerindeki çalışmalar ise fazla çalışma olarak adlandırılacaktır. Örnekteki işçinin haftanın dört günü 10 saat, bir günü 8 saat çalışması halinde işçi söz konusu haftada 48 saat çalışmış olacak ve 5 saat fazla sürelerle çalışma ücreti ile 3 saat fazla çalışma ücreti hak edecektir. İşçi isterse zamlı ücret yerine fazla sürelerle çalıştığı 5 saat karşılığında (5 X 1 saat 15 dakika = 6 saat 15 dakika) 6 saat onbeş dakika ve fazla çalıştığı 3 saat karşılığında (3 X 1 saat 30 dakika = 4 saat 30 dakika) 4 saat 30 dakika olmak üzere toplam (6 saat 15 dakika + 4 saat 30 dakika = 10 saat 45 dakika) 10 saat 45 dakika izin kullanabilecektir.

Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma veya Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışma Yapılması Halinde İzin Kullanılabilir Mi?

4857 Sayılı İş Kanunun 42. maddesinde zorunlu nedenlerle fazla çalışma; bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına yaptırılacak fazla çalışmalar şeklinde tanımlanmıştır. Aynı Kanunun 43. maddesinde ise olağanüstü hallerde fazla çalışma; seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde lüzum üzerine Bakanlar Kurulunun belirleyeceği süreler dahilinde yapılacak çalışmalar şeklinde tanımlanmıştır. 42. ve 43. maddedeki çalışmalar için 41. maddenin 1. 2. ve 3. fıkralarının uygulanacağı belirtilmiştir. Serbest zaman uygulaması 41. maddenin dördüncü fıkrasında olduğu için zorunlu nedenlerle veya olağanüstü hallerde yapılan fazla çalışmalarda serbest zamanın uygulanamayacağı sonucuna varılmaktadır.

Zamlı Ücret Yerine İzin Kullanmak İsteyen İşçi Başvurusunu Yazılı mı Yapmalıdır?

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre; zamlı ücret yerine izin kullanmak isteyen işçi bu başvurusunu yazılı olarak yapmalıdır. Yazılı başvuru zorunluluğu işverenlerin işçilere sormadan izin uygulamasına gitmelerinin önüne geçmek için getirilmiştir.

Zamlı Ücret Yerine İzin Kullanmak İsteyen İşçi Yazılı Başvurusunu Ne Zaman Yapmalıdır?

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yaptığı andan zamlı ücretinin tahakkukunun yapılacağı tarihe kadar talep başvurusunda bulunabilir. Örneğin aylık olarak ücret ödenen bir işyerinde Ocak ayının ilk haftasında fazla çalışma yapan bir işçi Ocak ayının ilk haftasından Ocak ayının sonuna kadar işverene başvurabilecektir. Ocak ayının sonundan itibaren bordrolama vb işlemler sona ereceğinden ve işçinin fazla çalışma ücreti ödenmiş olacağında artık izin talebinde bulunmanın bir anlamı kalmayacaktır.

Denkleştirme Uygulaması Olan Bir İşyerinde Serbest Zaman Ne Zaman Talep Edilebilir?

Denkleştirme uygulaması olan bir işyerinde denkleştirme süresi sonuna kadar fazla çalışma ortaya çıkmayacağından fazla çalışma izninin talep edilebileceği tarih denkleştirme süresi sonunda başlayacaktır. Örneğin birinci hafta 50 saat, ikinci hafta 55 saat, üçüncü hafta 40 saat, dördüncü hafta 35 saat, beşinci hafta 50 saat ve altıncı hafta 55 saat çalışılan ve altı haftalık denkleştirme uygulaması olan bir işyerinde haftalık ortalama çalışma süresi 47,5 saat olmaktadır. Bu kapsamda işçiler altı haftalık periyotta toplam 15 saat fazla çalışma yapmaktadır. İşçilerin 15 saat fazla çalışma yaptıkları altı haftanın sonunda belli olduğundan işçiler altı haftalık sürenin dolmasından ücret tahakkukunun gerçekleşeceği tarihe kadar 15 saat fazla çalışmanın zamlı ücreti yerine 22,5 saat izin kullanmayı talep edebileceklerdir. Denkleştirme ile ilgili ayrıntılı bilgi için Denkleştirme Uygulaması başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.

Hakedilen İzinler Ne Kadar Süre İçerisinde Kullanılabilir?

4857 Sayılı İş Kanununun 41. maddesinde hak edilen izinlerin altı ay içerisinde kullanılabileceği belirlenmiştir. Altı aylık sürenin başlangıcının hangi tarih olacağı kanununda ve yönetmelikte belirtilmediği için tartışmalıdır. Bir görüşe göre altı aylık sürenin başlangıcı fazla çalışmanın veya fazla sürelerle çalışmanın yapıldığı haftadır. Bu görüşe göre işçi Ocak ayının ilk haftasında fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmışsa ve izin kullanmayı talep etmişse söz konusu izin Temmuz ayının ilk haftasının bitimine kadar kullanılabilir. Bir diğer görüşe göre ise altı aylık sürenin başlangıcı izin talep edilmemiş olsaydı fazla çalışmanın ücret olarak tahakkuk ettirileceği tarihtir. Yani Ocak ayının ilk haftasında fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçinin fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti Ocak ayı sonunda bordrolaştırılacağı için altı aylık sürenin başlangıcı Ocak ayının sonudur ve işçi söz konusu iznini Temmuz ayının sonuna kadar kullanabilecektir.

Serbest Zamanın Kullanılabileceği Altı Aylık Süre Sözleşmelerle Kısaltılabilir mi?

4857 Sayılı İş Kanunu ile Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre hak edilen izinler altı ay içerisinde kullandırılmalıdır. İşçiyi korumaya yönelik getirilmiş olan altı aylık süre maksimum süre olup sözleşmeler ile kısaltılabilir. Örneğin işçi ve işveren karşılıklı olarak anlaşarak iznin en geç üç ay içerisinde kullanılmasını kararlaştırabilir. Ancak bu süreyi altı ayın üzerine çıkaracak sözleşme hükümleri geçersiz sayılacaktır.

Altı Aylık Süre İçerisinde Serbest Zamanlar Kullandırılmamışsa Ücreti Ödenmeli midir?

Serbest zamanın kullanılabileceği altı aylık sürenin dolmasından itibaren yapılan fazla çalışmaya ilişkin zamlı ücretin ödenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde işveren 4857 Sayılı İş Kanununun 102. maddesinin c bendinde belirtilen idari yaptırımı ile karşı karşıya kalacaktır.

Hakedilen İznini Kullanmak İsteyen İşçi Başvurusunu Yazılı mı Yapmalıdır?

Serbest zaman hak eden işçi hak etmiş olduğu iznini kullanmak istediğinde bu başvurusunu yazılı olarak yapmalıdır.

İşçi Haketmiş Olduğu İznini Altı Aylık Süre İçerisinde İstediği Zaman Kullanabilir Mi?

İşveren işçinin başvurusuyla kesin olarak bağlı değildir. Dolayısıyla işçi yazılı başvurusunu yaptıktan sonra işveren işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirleyeceği tarihte işçiye izin kullandırabilir.

Fazla Mesai İzinlerinin Kesintisiz Olarak Kullandırılması Zorunlu mudur?

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre fazla mesai izinlerinin kesintisiz olarak kullandırılması zorunludur. Ancak İş Kanununa göre fazla çalışma haftalık hesaplandığı için fazla mesai izinlerinin kesintisizlik kuralı da haftalık olarak düşünülmelidir. Örneğin Ocak ayının ilk haftasında 10 saat, ikinci haftasında 6 saat, üçüncü haftasında 2 saat, dördüncü haftasında 8 saat fazla çalışma yapan ve bu çalışmalar karşılığında zamlı ücret yerine izin kullanmak isteyen işçi bu izinlerini 15 saat, 9 saat, 3 saat, 12 saat olmak üzere dört parça halinde kullanabilecektir. Yani işveren Ocak ayında toplam 24 saat fazla çalışma yapan işçiye kesintisiz 36 saat izin kullandırılmak zorunda değildir.

Serbest Zamanlar Kullandırılırken Herhangi Bir Belge Düzenleme Zorunluluğu Var Mıdır?

Fazla çalışma izni kullandırılırken herhangi bir belgenin düzenlenmesi zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak izin kullandırıldığının ispat edilmesi açısından kullanılan izinlerin bir şekilde belgelendirilmesi gerekmektedir. İzinlerin belgelendirilmesinde kimi işyerleri serbest zaman kullanma formları düzenlemekte, bazı işyerleri puantajlarda işçilerin izin kullandıkları günlerin karşısına ilgili açıklamaları yazmakta ayrıca serbest zaman formlarını veya puantajları işçilere imzalatmaktadır. Yine bazı işyerleri ücret hesap pusulalarında ve ücret bordrolarında ayrı bir başlık altında kullanılan izinler göstermektedir. Kullanılan izinlerin belgelendirilmesi hukuki uyuşmazlıklarda doğruya ulaşma açısından büyük önem taşımaktadır.

Hangi Günlerde Fazla Çalışma İzni Kullandırılamaz?

Fazla çalışma izinleri iş günleri içerisinde kullanılmalıdır. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre iş kanunundan ve sözleşmeden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde fazla çalışma izni kullandırılamaz. Bu düzenlemeye göre kanundan doğan izin günleri olan Ulusal Bayram ve genel tatil günlerinde, hafta tatilinde, yıllık izinde fazla mesai izni kullandırılamaz. Ayrıca sözleşmeden doğan tatil günlerinde de izin kullandırılamayacağı hüküm altına alındığından hafta içi çalışılıp hafta sonu çalışılmayan bir işyerinde Cumartesi günü izin kullandırılamayacaktır.

Zamlı Ücret Yerine İzin Talep Eden İşçinin Bu Yöndeki İsteği İşveren Tarafından Reddedilebilir Mi?

Yasa koyucu 4857 Sayılı İş Kanunun 41. maddesiyle işçiye zamlı ücret ve izin arasında seçim yapma hakkı vermiştir. Bu düzenlemeye göre fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi işverenden izin almaksızın bu seçimlik haklarından birini kullanabilecektir. Ancak yukarıda da açıklandığı üzere iznin kullanılacağı tarih, altı aylık periyotta işçinin başvurusu üzerine işin ve işyerinin gereklerine uygun olarak işveren tarafından belirleneceğinden işveren istemediği takdirde bu düzenlemenin uygulanma olasılığı çok düşüktür. Doktrinde işyerinin ve işin gerekleri izin yerine zamlı ücret ödenmesini gerektiriyorsa işverenin izin isteğini reddedebileceği değerlendirilmektedir.

Zamlı Ücret Yerine İzin Talebi Toplu İş Sözleşmeleriyle, İş Sözleşmeleriyle, İşyeri Yönetmelikleriyle veya Fazla Çalışma Onay Yazılarıyla Birlikte Alınabilir Mi?

4857 Sayılı İş Kanununda serbest zamanın ancak işçilerin bu yönde bir talebinin olması halinde uygulanabileceği belirtilmiştir. Fazla çalışma izni bireysel bir talep neticesinde kullanılabileceğinden toplu iş sözleşmeleriyle veya tek taraflı işlem olan işyeri yönetmelikleriyle işçilerden izin taleplerinin alınması mümkün değildir. Serbest zaman uygulamasının işçinin önceden vereceği bir onay ile değil, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yaptığı her durum için ayrı ayrı değerlendirilmesi gerektiğinden iş sözleşmeleriyle veya her yıl alınan fazla çalışma onay yazılarıyla bu taleplerin alınması mümkün değildir.

Fazla Çalışma Ücreti Sözleşmelerle Arttırılmışsa Serbest Zamanların Süresi de Artar mı?

Toplu iş sözleşmeleriyle, iş sözleşmeleriyle veya işyeri uygulamalarıyla fazla çalışma ücreti %50’den daha fazla zamlı veya fazla sürelerle çalışma ücreti %25’den daha fazla zamlı olarak belirlenebilir. Örneğin bir işyerinde fazla sürelerle çalışma ücretinin %100 zamlı ve fazla çalışma ücretini %200 zamlı olacağı belirlenmişse fazla sürelerle çalışılan her bir saat karşılığında 2 saat ve fazla çalışılan her bir saat karşılığında 3 saat izin kullandırılıp kullandırılmayacağı sorusu akla gelmektedir. Bu konu doktrinde de tartışmalı olmakla birlikte bizce fazla çalışmanın arttırılması serbest zamanın da arttırılması sonucunu doğuracağından izinlerin de zamlı ücrete oranlanarak kullandırılması gerekmektedir.

Fazla Çalışma İzinleri Süresi İçerisinde Kullandırılmamışsa İşçinin Haklı Nedenle Fesih Hakkı Var mıdır?

4857 Sayılı İş Kanununun 25. maddesine göre işveren işçinin ücretini kanun hükümleri veya sözleşme şartlarına uygun olarak hesap etmez veya ödemezse işçinin haklı nedenle fesih hakkı ortaya çıkacaktır. Fazla çalışma karşılığında izin kullanmak isteyen işçinin izinleri altı aylık süre içerisinde kullandırılmamışsa işveren kullanılmayan izinlere ilişkin zamlı ücreti işçiye ödemelidir. Aksi takdirde fazla çalışma ücreti kanundan doğan bir hak olduğundan fazla çalışma ücretinin ödenmemesi işçiye haklı nedenle fesih hakkı sağlayacaktır.

Sözleşmenin Sona Ermesi Halinde Kullanılmayan Fazla Çalışma İzinlerine Ne Olur?

Fazla çalışma karşılığında zamlı ücret yerine izin kullanmak isteyen işçilerin iş sözleşmeleri feshedildiğinde henüz kullanmamış oldukları izinleri varsa artık bu izinlerin kullanılabilme olanağı kalmadığı için fesih ile birlikte kullanılmayan izinler ücrete çevrilerek işçilere ödenmelidir. Örneğin iş sözleşmesi feshedildiğinde 30 saat izin hakkı olan bir işçiye 30 saatlik ücret ödemesi yapılmalıdır.

Burada özellikle vurgulanması gereken konu iş sözleşmesinin nasıl sona erdiğine bakılmaksızın izinlere ilişkin ücretin ödenmesi gerektiğidir. Çünkü bu ücret sözleşmenin sona erme nedenine değil, işçinin daha önce yapmış olduğu fazla çalışmaya dayanmaktadır. İşveren ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırılık nedeniyle işçinin iş sözleşmesini haklı nedenle feshetmiş olsa bile söz konusu ücreti ödemek zorundadır.

Kısmi Süreli Çalışan İşçilere Fazla Çalışma İzni Kullandırılabilir mi?

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre kısmi süreli çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamayacağından bu işçilere fazla çalışma izni de kullandırılamayacaktır.

Sık Yapılan Hatalar

1. İşverenler iş sözleşmeleriyle ya da matbu yazılarla işçilerin serbest zamanı kabul ettiklerine ilişkin yazılar almakta ve buna dayanarak işçilere izin kullandırmaktadır. Burada ilk olarak dikkat edilmesi gereken konu işçilerin fazla mesai iznini kabul değil talep etmeleri gerekliliğidir. Ayrıca yukarıda açıklandığı üzere izin talepleri her fazla çalışma dönemi için ayrı ayrı alınmalıdır. Bu nedenle iş sözleşmeleriyle ya da matbu yazılarla alınan izin taleplerinin bir geçerliliği olmayacaktır. Ayrıca işçilerin bu yönde istekleri olmamasına rağmen zamlı ücret yerine işçilere izin kullandıran işverenler kanunun emrettiği şartlara uymadıkları için söz konusu serbest zamanlara ilişkin ücretleri tekrar ödemek zorunda kalabilmektedir.

2. İşverenler denkleştirme uygulamasıyla serbest zaman uygulamasını karıştırdıkları için izinleri bire bir olacak şekilde kullandırmaktadır. İşverenlerin burada dikkat etmesi gereken bir saat fazla çalışma karşılığında bir saat otuz dakika, bir saat fazla sürelerle çalışma karşılığında bir saat onbeş dakika izin kullanılması gerektiğidir.

3. Fazla mesai izinlerine ilişkin evraklar düzenli bir şekilde tutulmadığı için kullandırılan izinlerin kanıtlanması zorlaşmaktadır. İşverenler işçilerden izin talebi geldiği zaman bu talepleri, hak edilen izinlerin kullanma taleplerini ve serbest zamanların kullanılmış olduğunu gösteren belgeleri ayrı ayrı düzenleyerek saklamalıdır.

4. Hak edilen izinler işçilerden talep gelmemesine rağmen küçük parçalar halinde ve tamamen işverenin istediği tarihlerde kullandırılmaktadır. Zamlı ücret yerine izin kullanmak isteyen işçilerden bu isteklerini yazılı olarak almak zorunda olan işverenler bu izinleri kullandıracakları zaman da işçilerden yazılı olarak taleplerini almalı ve işin ve işyerinin gereklerine uygun olan tarihlerde işçilere kullandırmalıdır. Ayrıca fazla çalışma izinlerinin kesintisiz kullandırılması kuralı da unutulmamalıdır.